«Мектеп жұмысының тәжірибесінде мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім беру: проблемалар, шешу жолдары, даму перспективалары» тақырыбындағы баяндама.

 Қазақстан Республикасының әлемдік білім беру кеңістігіне кіруі педагогикалық жұртшылықтан кәсіби міндеттер мен оларды шешу тәсілдеріне жаңа көзқарасты талап етеді. Балаларды тәрбиелеу мен оқытудың әртүрлі бағдарламаларына тең қол жеткізуді, мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алуға тең қол жеткізуін қамтамасыз ету басым міндеттердің бірі болып табылады. Осыған байланысты мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алу құқығын іске асыруды қамтамасыз ету білім беру саласында ғана емес, сонымен қатар ҚР демографиялық және әлеуметтік-экономикалық даму саласындағы мемлекеттік саясаттың маңызды міндеттерінің бірі ретінде қарастырылады". Қазіргі әлемде ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды жаппай білім беру мекемелеріне біріктіру-бұл барлық жоғары дамыған елдерге әсер ететін жаһандық қоғамдық процесс. Оның негізі қоғам мен мемлекеттің мүгедектер мен мүгедектерге деген көзқарастың бүкіл жүйесін қайта қарауға дайындығы болып табылады. Білім-әр адамның құқығы. Мүмкіндігі шектеулі балалар отандық білім беру жүйесінде ерекше орын алады. Осы санаттағы балалардың тыныс-тіршілігін қамтамасыз ету мәселелері ҚР "Білім туралы", "ҚР-дағы бала құқықтары туралы", "Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы" заңдарында, сондай-ақ бірқатар нормативтік құқықтық актілерде айқындалған. Қазақстан Республикасының Конституциясына және "білім туралы" ҚР Заңына сәйкес барлық басқа балалармен тең білім беру және шығармашылық даму құқықтарына ие бола отырып, өмірде мүмкіндігі шектеулі балалар бұл құқықты жүзеге асыру мүмкіндігінен айырылады.

Инклюзивті білім дегеніміз не?

"Инклюзивті білім беру" термині Қазақстанға Түзету педагогикасының ұлттық ғылыми-практикалық орталығын әкелді. 1999 жылы Орталық ЮНЕСКО-мен бірлесіп инклюзивті білім беру жобасын іске асырды, ал 2002 жылы Сорос—Қазақстан Қорының қолдауымен инклюзивті білім беру бойынша ғылыми-практикалық конференция өткізді. Инклюзивті білім беру (фр.inclusif-лат. include-қорытындылаймын, қосамын)-бұл барлық балалар, олардың физикалық, психикалық, интеллектуалдық, мәдени-этникалық, тілдік және басқа да ерекшеліктеріне қарамастан, жалпы білім беру жүйесіне енгізілген оқу процесін ұйымдастыру. Тұрғылықты жері бойынша мүгедектігі жоқ құрдастарымен бірге, олардың ерекше білім беру қажеттіліктерін ескеретін және өз қамқорлығындағы адамдарға қажетті арнайы қолдау көрсететін сол жалпы білім беретін мекемелерде оқытылады. Бүгінгі таңда инклюзивті білім беру мәселесі өзекті болып табылады. Қоғам адамгершілікке айналды және осы санаттағы балалар "ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар"деп аталды. Жыл сайын ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың саны артып келеді және қоғамның сұраныстарына жауап беру үшін инклюзивті білім беру мәдениетін сақтау, инклюзивті тәжірибені жүзеге асыру қажет. Инклюзивті білім берудің негізгі қағидасы - бұл білім беру мекемелеріне арнайы білім беру қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін барлық жағдайлар жасалған жағдайда, қарапайым білім беру мекемелерінде ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды оқыту.  Инклюзивті білім берудің мақсаты-білім алу құқығын беру, баланы білім алуға тарту жолындағы әлеуметтік, физиологиялық және психологиялық кедергілерді еңсеру, әлеуметтік-мәдени кеңістікте психологиялық-педагогикалық және әлеуметтік қолдауды қамтамасыз ету, әлеуметтік бейімделу және интеграция.

Инклюзивті білім берудің міндеттері:

* әртүрлі бастапқы мүмкіндіктері бар балалардың үйлесімді дамуына ықпал ететін инклюзивті білім беру ортасын құру;

* балалардың, ата-аналардың, қызметкерлердің және әлеуметтік ортаның толерантты қоғамдастығын қалыптастыру;

* құрдастарымен бірлескен қызметте мүмкіндігі шектеулі балалардың әлеуетті мүмкіндіктерін дамыту үшін жағдай жасау.

Мүмкіндігі шектеулі оқушылар тобы өте гетерогенді. Оған әртүрлі даму бұзылыстары бар балалар кіреді: есту, көру, сөйлеу, тірек-қимыл аппараты, интеллект, эмоционалды-еріктік саланың айқын бұзылулары, соның ішінде аутизм бұзылыстары, психикалық дамуы тежелген, дамудың күрделі бұзылыстары бар балалар. "Баланың нақты жасы" және "баланың психологиялық жасы"ұғымдары бар. Мектеп психологының "ерекше баламен" жұмысында бұл ұғымдарды түзету бағдарламасын жасау кезінде ескеру қажет және маңызды, өйткені кем дегенде минималды нәтижеге жету үшін баланың психологиялық жасына негізделген бағдарлама жасау керек. Педагог-психолог психикалық даму диагностикасын, дамудағы ауытқулардың алдын алу мен түзетуді жүргізеді, ата-аналармен және педагогтармен консультациялар ұйымдастырады, білім алушылардың мінез-құлқын түзетеді, сынып жетекшісі баланың қызығушылықтары мен хоббилеріне мониторинг жүргізеді, пән мұғалімдері оқу мүмкіндіктерінің болжамын қадағалайды.

Инклюзивті білім берудің негізгі проблемасы ұйымның ерекшеліктері болып табылады, атап айтқанда:

* Материалдық-техникалық базаның, қаржылық қамтамасыз етудің жеткіліксіздігі;

* Тар мамандардың жетіспеушілігі;

* Оқу-әдістемелік жиынтықтармен, жұмысқа арналған бағдарламалармен қамтамасыз етілмеуі;

* Мүмкіндігі шектеулі баланы мектептің білім беру ортасына енгізген кезде оны сүйемелдеу немесе тәлімгерлік қажет;

* Мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс істеуге мұғалімдерді даярлау мәселесі;

* Басқалары (мүмкіндігі шектеулі балаларды уақтылы анықтамау, жеке түзету - дамыту бағдарламаларын әзірлеу және т.б.).

* Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды қабылдауға Білім беру жүйесінің дайынготовстігі (ерекше балаға барынша қол жеткізу мақсатында ортаны жаңғырту қажет, арнайы жабдықтар қажет )

* Жалпы білім беретін мектепте ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға білім беру технологияларына педагогтерді оқыту.

* Басқа оқушылардың ата-аналарының дайындығы, ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар туралы жағымсыз стереотиптерді жеңу бойынша жұмыс.

* Құрдастарының ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға барабар көзқарасын қалыптастыру.

* Оқушыларды қорытынды аттестаттау мәселесі

* Патогенез, түзету және болжау тұрғысынан диагнозды тұжырымдаудың аз ақпараттылығы.

* Нормативтік-құқықтық базаның жетілмегендігі;

Мұғалімдерге "ерекше" балалармен жұмыс істеу ерекшелігін түсіну үшін инклюзивті курстардан өту қажет және жеткілікті екендігі туралы көп айтады және жазады. Шын мәнінде, қаншалықты сауатты, білікті мұғалім болса да, үлкен тәжірибесі бар, нормотиптік балалармен 20 жыл жұмыс істей отырып, диагнозы бар оқушымен өз дағдыларын, білімдері мен дағдыларын іс жүзінде қолдана алады. Білім берудегі соңғы жылдар көбінесе "тьютор" терминін айтады, басқаша айтқанда, сабақта оқуда, өзгерісте, үй тапсырмаларын орындауда және басқа да тапсырмаларда қиындықтары бар баланы ертіп жүретін адам. Өкінішке орай, бүгінгі таңда" тьютор "барлық ірі жалпы білім беретін мектептерде де жоқ, бұл қалалардан 150, тіпті одан да көп шақырым жерде орналасқан ауылдық мектептер туралы айтуға болады, дегенмен" тьютор " жалпы білім беретін мектепке қажет. Мектептерде мүгедек оқушыларды оқытудың тиімділігі үшін логопед, дефектолог, ЕДШ нұсқаушысы, әлеуметтік педагог болуы керек.

Сондай-ақ мамандандырылған түзету мектептері, тар саланың мамандары жұмыс істейтін сыныптар бар. Қосымша сабақтарға арналған ПМПК түзету кабинеттері бар мектептен тыс уақыт, бірақ тағы да бұл кабинеттер тек қалаларда бар.

Тағы бір мәселе қалды, қалады және қалады – бұл ата-аналармен жұмыс. Мүмкіндігі шектеулі балалары бар ата-аналардың үш санаты бар:

* қойылған диагноз туралы ПМПК алқалы қорытындысының маңыздылығы мен мәнін толық түсінбейді;

• олар мұны түсінгісі келмейді-олар "түйеқұстың позициясын"қалайды;

* әлеуметтік бейімделмеген ата-аналар. Бұл санатқа Әлеуметтік емес өмір салтын ұстанатын ата-аналар кіреді (жұмыс істемейтін, алкогольді ішетін, ақыл-ойы артта қалған, антисанитариялық жағдайда өмір сүретін).

Инклюзивті білім берудің болашағы қандай?

Инклюзивті мектеп - бұл тең мүмкіндіктер мектебі. Инклюзивті мектептерде мүгедектігі бар ғана емес, барлық балалар табысқа жетуге, қауіпсіздікті сезінуге, ұжымда бірге болудың құндылығын сезінуге мүмкіндік беретін қолдаумен қамтамасыз етіледі. Инклюзивті оқыту идеясы мұғалімдердің, оқушылардың, ата-аналардың қарым-қатынасына сапалы өзгерістер әкелді. Интеграцияда оқитын балалар бір-біріне адамгершілік пен мейірімділікке ие болады. 

Инклюзивті білім беру моделі келесі әлеуметтік тәсіл негізінде құрылады-мүмкіндігі шектеулі жандарды емес, қоғамды және оның мүгедектерге деген көзқарасын өзгерту қажет. Инклюзия тек мүмкіндігі шектеулі балалар ғана емес, сонымен қатар "қарапайым" оқушылар үшін де дамыған, адамгершілік және тиімді жүйеге арналған. Ол мектеп жүйесінің критерийлеріне қаншалықты сәйкес келетініне қарамастан, барлығына білім алуға құқық береді. Өйткені, мектеп-бала өмірінің негізгі саласы. Олардың әрқайсысының даралығын құрметтеу және қабылдау арқылы тұлғаның қалыптасуы жүреді. Сонымен қатар, балалар ұжымда болады, бір-бірімен өзара әрекеттесуді, қарым-қатынас орнатуды, мұғаліммен бірлесіп білім беру мәселелерін шығармашылықпен шешуді үйренеді. Мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту процесінде мұғалімдер мен ата-аналар арасындағы қарым-қатынас ерекше рөл атқарады. Мұғалімдер мен ата - аналардың ынтымақтастығы жағдайды әр қырынан қарауға көмектеседі, демек, ересектерге баланың жеке ерекшеліктерін түсінуге, оның қабілеттерін анықтауға және дұрыс бағдарларды қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Қорытынды:

Тәжірибе көрсеткендей, инклюзивті білім беруді дамыту-бұл күрделі, көп қырлы, ғылыми, әдістемелік және әкімшілік ресурстарға әсер ететін процесс. Педагогтар мен білім беру мекемелерінің әкімшілігі педагогикалық процесті ұйымдастыруға, бала орталық тұлға болып табылатын білім беру процесінің барлық қатысушылары арасындағы өзара әрекеттесу механизмін пысықтауға өте мұқтаж. Инклюзивті кеңістік тек балаларға ғана емес, ересектерге де ашықтық пен қол жетімділікті білдіреді. Осылайша, психиканың дамуы және әлеуметтік тәжірибені игеретін мүмкіндігі шектеулі баланың жеке басының қалыптасуы автоматты түрде емес, оқу мен тәрбие процесінде қоршаған ортамен белсенді өзара әрекеттесу арқылы жүреді және бұл процеске ықпал ететін негізгі фактор инклюзивті білім беру болып табылады.

Ұсыныстар:

1. Педагогтарға

* бұрыннан бар кәсіби тәжірибе мен білімді де, оқытудың инновациялық тәсілдерін де пайдалана отырып, инклюзивті практиканы іске асыру, жеке білім беру жоспарларын (білім беру мекемелеріндегі жеке даму жоспарларын немесе бағдарламаларын)әзірлеуге және іске асыруға қатысу;

* ата-аналармен, инклюзия жөніндегі үйлестірушімен, психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу мамандарымен тиімді өзара іс-қимыл жасау;

* өзінің кәсіби қызметін жүзеге асыруда оң уәждемеге ие болу;

* білім беру мекемесінің ішінде де, одан тыс жерлерде де (инклюзивті білім беруді дамыту жөніндегі округтік ресурстық орталықта, округтік әдістемелік орталықта, қоғамдық ұйымдарда) мүмкін ресурстар туралы ақпаратқа ие болу және оларды кәсіби қызметте белсенді пайдалану.

2. Білім беру мекемелерінің басшыларына

* инклюзивті мәдениетті дамыту және қолдау, инклюзивті құндылықтарды және мекеменің тиісті атмосферасын қалыптастыру үшін жағдайлар жасау;

* инклюзивті саясатты (стратегияны) және тактиканы қалыптастыруда, педагогикалық ұжымда инклюзивті практиканы дамытуда көшбасшылық позицияны иелену;

* ерекше білім беру қажеттіліктеріне байланысты жұмысты үйлестіруге жауапты қызметкерлерге қолдау көрсетудің маңыздылығын түсіну.

3. Мүмкіндігі шектеулі балалардың ата-аналарына

* баланың даму перспективасын да, өзекті міндеттерді де, баланы білім беру ортасына қосу процесінде олардың алдындағы жауапкершілікті де түсіну;

* балаларын оқыту және дамыту процесіне толық қатысу;

* баланың білім беру мекемесінде болу режимін ақпараттандыру және қолдау;

* баланы психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу жүйесіне қызығушылық таныту.

4. Психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу мамандарына

* психологиялық-педагогикалық сүйемелдеудің неғұрлым тиімді инновациялық технологияларын пайдалана отырып, мүмкіндігі шектеулі балалар мен олардың сыныптастарын әлеуметтік бейімдеу және дамыту міндеттері үшін инклюзивті тәсілдерді іске асыруға қатысу;

* өзінің кәсіби қызметін жоспарлауға және жүзеге асыруға сүйене отырып, пәнаралық топта алқалы шешімдер мен тәсілдерге әрекет ету;

* ата-аналармен, мұғалімдермен (тәрбиешілер мен мұғалімдермен) тиімді қарым-қатынас жасау;

Педагог-психолог: Вереина Е. В